Biblia Brzeska

    We wrześniu 2003 roku minęła 440 rocznica wydania jednej z najwspanialszych staropolskich Biblii – Biblii brzeskiej, zwanej też Biblią Radziwiłłowską. Na odwrocie ostatniej (786) karty tej monumentalnej, ważącej przeszło 5 kilogramów Księgi, czytamy, bowiem:

Ty najprzedniejsze i nazacniejsze Księgi dla ćwiczenia w Zakoniech Bożych, które zową po Grecku i po Łacinie BIBLIA, drukowano w Brześciu Litewskim z rozkazania i nakładem Oświeconego Pana, Pana Mikołaja Radziwiłła, Książęcia na Ołyce i Nieświeżu, Wojewody Wileńskiego, w Wielkim Księstwie Litewskim najwyższego Marszałka etcet. Roku Pańskiego Tysiącnego pięćsetnego sześćdziesiątego trzeciego, Miesiąca Września dnia czwartego (t.j. 4 września 1563 roku).

     Obszerna dedykacja tegoż księcia Radziwiłła dla ówczesnego króla polskiego, Zygmunta Augusta, umieszczona na początku Biblii, po karcie tytułowej, nosi datę 19 września: z czego wynika, iż z wielkim nakładem pracy przygotowane dzieło wyszło spod radziwiłłowskich pras drukarskich w drugiej połowie września 1563 roku.

Biblia brzeska w świetle nowych badań

     Kalwiński przekład Biblii brzeskiej już od samego powstania budził wielkie zainteresowanie zarówno zwolenników, jak i jego przeciwników. Wcześnie zajęli się nim teolodzy, tłumacze Pisma Świętego, historycy Reformacji, a później również historycy literatury, języka i kultury staropolskiej, bibliści, filolodzy, bibliografowie, a także historycy, śledzący dzieje polskich przekładów Biblii. W pracach na temat tej Biblii wyrażano jednak bardzo różne, nierzadko sprzeczne z sobą opinie i poglądy. A i dziś, po przeszło czterech wiekach, dzielących nas od Radziwiłłowskiego wydania pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, przekazywane w poszczególnych pracach naukowych, w podręcznikach, bibliografiach, a także poświęconych przekładom Biblii hasłach encyklopedycznych podstawowe informacje dotyczące tego przekładu, wykazują poważne różnice. Dzieje się tak dlatego, iż – poza nielicznymi wyjątkami – systematycznych badań nad tym przekładem nie prowadzono. Na taką potrzebę zwracał swego czasu uwagę prof. Konrad Górski, autor licznych rozpraw związanych z Reformacją, z literaturą tego okresu i ze staropolskimi przekładami Biblii. Pisząc o Biblii brzeskiej, autor słusznie zastrzegał się, że właściwa ocena tego przekładu będzie możliwa po dokonaniu gruntownej analizy porównawczej. Sprawa rozbijała się – zdaniem autora – o brak dostępu do źródeł przekładu .

     Na ogół badacze zdawali sobie sprawę z oryginalności tego tłumaczenia i od początku zwracano uwagę na piękno języka i komunikatywność przekładu, przy czym w różnych wypowiedziach na ten temat opierano się głównie na subiektywnych odczuciach, a nie na analizie tekstu. Warto tu powołać się na opinie dwóch wybitnych, powszechnie uznawanych autorytetów naukowych: prof. Aleksandra Brücknera (†1929) i ks. prof. Eugeniusza Dąbrowskiego(†1970).
     Pierwszy z nich – niezrównany znawca języka, kultury i literatury staropolskiej, światowej sławy slawista – pisząc w 1921 roku o wpływie Reformacji na rozwój życia umysłowego w Europie i w Polsce, jako wymowny przykład tego wpływu podaje naszą Biblię brzeską, tę Biblię co gładkością, poprawnością i wyrozumieniem treści na wyżynie ówczesnej europejskiej bibliologii się utrzymała, o czym – jak pisze – powszechnie wiadomo. Skąd wiadomo, nie podaje. Wprawdzie autor stwierdza, że wystarczy porównać Biblię brzeską z krakowską Biblią Leopolity, które się różnią od siebie jak niebo od ziemi, ale nie pisze, iż takiego porównania dotąd nie dokonano.
    Ks. Eugeniusz Dąbrowski, znany biblista, teolog i tłumacz Nowego Testamentu – w osobno wydanej w Londynie w 1967 roku rozprawie, poświęconej ocenie wydanego dla uczczenia Tysiąclecia Chrztu Polski pierwszego katolickiego przekładu Biblii, dokonanego z języków oryginalnych, tj. Biblii tynieckiej, idzie znacznie dalej. Stwierdza bowiem, że ten nowy przekład ma charakter eksperymentalny, podobnie jak wydana w 1563 roku Biblia brzeska, która w swoim czasie stworzyła nowy typ przekładu, zarówno przez oparcie się na językach oryginalnych, jak i przez szatę językową w najwyższym stopniu zasługującą na uwagę (s. 53). Czym wyróżnia się ta „szata językowa” Biblii brzeskiej, uważana przezeń za szczytowe osiągnięcie przekładów protestanckich w Polsce, ks. Dąbrowski bliżej nie precyzuje. Ale wcześniej (s. 13-14), mówiąc o „osiągnięciach językowych” tej protestanckiej Biblii – szczególnie w odniesieniu do ksiąg starotestamentowych – autor zaznacza mimochodem, iż warto byłoby zbadać czy i w jakiej mierze, tłumacze katolickiej Biblii Tysiąclecia, brali je pod uwagę.

     Otóż nie sądzę, aby tyniecki zespół tłumaczy świadomie nawiązywał do kalwińskiego przekładu z XVI wieku, gdyż m.in., trzeba by było wpierw się z nim dobrze zapoznać. Niemniej na podstawie wielopłaszczyznowych badań porównawczych tekstu Biblii brzeskiej z innymi ówczesnymi przekładami polskimi, a także z przekładem francuskim, czeskim i niemieckim, jak również z najnowszymi polskimi tłumaczeniami Biblii, można stwierdzić, że nasze współczesne przekłady z języków oryginalnych wykazują wiele cech wspólnych z Biblią brzeską. Mam tu na myśli głównie stosunek poszczególnych tłumaczy do wersji oryginalnych Biblii. Albowiem tłumacze Biblii brzeskiej już przeszło 400 lat przed wydaniem Biblii tynieckiej pierwsi zastosowali bardzo nowoczesną, jak na owe czasy, a dziś powszechnie uznawaną metodę tłumaczenia Biblii. Polega ona na oddawaniu za pomocą dostępnych w polszczyźnie środków językowych treści i sensu tłumaczonego sakralnego tekstu, nie zaś – jak to czyniono w przekładach dosłownych, gdzie starano się odtworzyć wiernie poszczególne wyrazy, wyrażenia i zwroty oryginału. Ta nowa metoda polega m.in. na zastępowaniu licznych hebrajskich idiomów i różnego rodzaju semityzmów, w tym obcych polszczyźnie – i w dosłownym tłumaczeniu zupełnie niezrozumiałych – hebrajskich konstrukcji składniowo- stylistycznych ich polskimi odpowiednikami .                                              

     Otóż oryginalność Biblii brzeskiej na tle innych przekładów staropolskich polega przede wszystkim na:

1.           Oparciu się na nowych, oryginalnych wersjach tekstu,

2.           Zastosowaniu nowej metody translatorskiej.

    Wbrew twierdzeniom wielu dawnych i niektórych współczesnych badaczy, tłumacze Biblii brzeskiej opierają się nie na łacińskiej Wulgacie, ewentualnie korygowanej na podstawie wersji oryginalnych – lecz bezpośrednio na krytycznie wydanych tekstach oryginalnych Biblii: hebrajskich i aramejskich dla Starego Testamentu, greckich – dla Nowego Testamentu. Niezależnie od tego, korzystają też w szerokim zakresie z nowych, łacińskich przekładów, dokonanych wprost z oryginału. Takim podstawowym źródłem pomocniczym w tym względzie było łacińskie wydanie Biblii słynnego francuskiego wydawcy, Roberta Stephanusa (Estienne), z 1557 roku, zawierające Stary Testament w wiernym przekładzie Santesa Pagniniego z komentarzami wybitnego paryskiego hebraisty Franciszka Vatable’a oraz oparty na najlepszych kodeksach greckich przekład Nowego Testamentu Teodora Bezy z jego własnym komentarzem. Z przekładów francuskich wymieniano u nas najczęściej Biblię J. Lefevre’a d’Étaples (m.in. Konrad Górski), tymczasem z moich badań wynika, że brześcianie nawiązują do kalwińskiej Biblii w wydaniu wspomnianego wyżej Roberta Estienne’a z 1553 roku. Stąd też pochodzi w Biblii brzeskiej przedmowa Jana Kalwina do francuskiej Biblii Roberta Olivétana (wyd. z 1546 roku), przedrukowywana w wielu następnych edycjach kalwińskiej Biblii.

    Na podstawie francuskiej Biblii Roberta Estiennea zostały też w Biblii brzeskiej, po raz pierwszy u nas, wydzielone księgi deutero-kanoniczne i umieszczone pod wspólną nazwą Apokryfa. Do naszych czasów była to cecha różniąca przekłady protestanckie od katolickich. Ale i w Bibliach protestanckich teksty te różniły się kolejnością ksiąg (m.in. w Biblii Lutra). Apokryfy z Biblii brzeskiej wraz z charakterystycznym do nich wstępem (prawdopodobnie autorstwa Kalwina) przejął w całości Szymon Budny, zarówno w osobnym wydaniu z 1570 roku, jak też w pełnym przekładzie Biblii z 1572 roku. Inaczej postąpili tłumacze Biblii gdańskiej (1632), w której kolejność poszczególnych ksiąg, jak i niektóre ich tytuły zostały przejęte z sześciotomowej czeskiej Biblii kralickiej, wydanej w latach 1579-1594.

    Za wydaniem Roberta Estiennea Biblia brzeska wprowadziła też charakterystyczny dla przekładów kalwińskich, nowy typ ilustracji do Starego Testamentu – ilustracje o charakterze naukowo-dydaktycznym. Na wzór tejże Biblii francuskiej brześcianie pierwsi zastosowali u nas podział rozdziałów na wersety i numerację wersetów, bez czego nie wyobrażamy sobie dzisiaj pracy nad Biblią.

     Jest też Biblia brzeska pierwszym u nas przekładem w pełni komentowanym oraz wyposażonym w aparat naukowy, tj. w różnego rodzaju pomoce biblijne, jak m.in. wprowadzenie czytelnika do korzystania z tekstu Pisma Świętego, kalendarz czytań biblijnych na poszczególne dni całego roku, wprowadzenia do kolejnych ksiąg i części Biblii oraz – na końcu – rejestr ważniejszych pojęć, wyrażeń i zwrotów biblijnych. Ale przede wszystkim jest to pierwsze polskie tłumaczenie całej Biblii, dokonane z myślą o szerokich kręgach odbiorców, przeznaczone do codziennego, zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego obcowania ze Słowem Bożym, zawartym w Piśmie Świętym. Celowi temu służą: jasność i komunikatywność przekładu, unikanie obcych polskiemu czytelnikowi czy słuchaczowi terminów, wyrażeń i zwrotów oraz nieznanych polszczyźnie hebrajskich czy greckich konstrukcji składniowo-stylistycznych i zastępowanie ich starannie dobranymi polskimi ekwiwalentami. I pod tym względem tłumacze Biblii brzeskiej okazali się prekursorami dla najnowszych przekładów Biblii z języków oryginalnych.

Losy edycji Biblii brzeskiej

      Przekład Biblii brzeskiej oraz zastosowana w nim metoda tłumaczenia, cała oprawa filologiczna, jak również strona typograficzna Biblii były na gruncie polskim całkowitą nowością, a samo jej wydanie – wielkim osiągnięciem kulturalnym i religijnym polskiego protestantyzmu. Zdawał sobie z tego dobrze sprawę jej główny protektor i wydawca – Wielki Kanclerz Litewski, książę Mikołaj Radziwiłł, zwany Czarnym. On, twórca wielkiej potęgi starego litewskiego rodu, skoligacony z królem Zygmuntem Augustem poprzez małżeństwo króla z Barbarą Radziwiłłówną – możnowładca, o którego względy ubiegali się monarchowie i uczeni, któremu sławni humaniści i poeci dedykowali swoje dzieła, on – wielki protektor kalwinizmu na Litwie i w Polsce – za największe swoje osiągnięcie, wprost za tytuł do chwały, uważał wydanie nowego, protestanckiego przekładu polskiej Biblii. Znalazło to wyraz zarówno w jego dedykacji Biblii dla króla, jak również w listach załączanych do egzemplarzy Biblii brzeskiej, rozsyłanych do znanych osobistości za granicą (m.in. do cesarza Maksymiliana w Wiedniu) i w Polsce. Rozkazał też „rozrzucić” tę Biblię po całym kraju, aby była czytana nie tylko przez króla samego, ale również przez wszystkich poddanych tego wielonarodowego, wielonarodowościowego i wielowyznaniowego, potężnego wówczas, państwa. Wydanie Biblii brzeskiej spotkało się z głośnym odzewem w kraju i zagranicą. Wyrazem uznania dla tego przekładu na forum międzynarodowym było zamieszczenie tekstu Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej w wydanej w 1599 roku dwunastojęzycznej Poliglocie E. Huttera, nie licząc osobnych wydań poszczególnych Ewangelii w tej Poliglocie. W kraju zaś, jeszcze tego samego roku, co Biblia, tj. 1563, wydano osobno Psałterz, a potem w odstępach kilku lat ukazało się 5 edycji Nowego Testamentu. Tekst z Biblii brzeskiej służył też za podstawę przekładu Nowego Testamentu Marcina Czechowica (wyd. z 1577 roku), cała zaś Biblia stanowiła wzór dla Biblii gdańskiej (1632).

     Biblia brzeska – jak już wspomniałam – budziła w kraju żywe zainteresowanie zarówno wśród jej gorących zwolenników, jak też nieprzejednanych adwersarzy. Świadczą o tym liczne dyskusje na temat tego przekładu, wymiana korespondencji między różnymi wpływowymi osobistościami oraz osobno wydawane pisma polemiczne, jak również uwagi i komentarze zapisywane ręcznie na obszernych marginesach tej wielkiej Księgi, o której jej zagorzały przeciwnik, arianin Szymon Budny pisał z przekąsem, iż z powodu objętości i ciężaru Biblii brzeskiej nie da się jej z sobą nosić, ani nawet wozić. Wbrew wszelkim przeciwnościom, Biblia brzeska służyła z wielkim powodzeniem polskim kalwinistom. Ale nie tylko. Istnieją dowody na to, że czytali ją również katolicy, jakkolwiek przez Kościół katolicki Biblia ta uważana była za przekład heretycki i obłożona klątwą. Radzono sobie w ten sposób, że usuwano z niej kartę tytułową, radziwiłłowską dedykację i wstępy, a czasem też ostatnią kartę z kolofonem, pozostawiając to, co najważniejsze – tekst Pisma Świętego. Wiele takich egzemplarzy z dobrze zachowaną oprawą, a pozbawionych wymienionych wyżej elementów identyfikacyjnych, oglądałam w bibliotekach polskich i zagranicznych, m.in. w Bibliotece Jagiellońskiej, Ossolińskich, w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego i w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Niektóre egzemplarze posiadają też wklejone później karty, wypełnione starannym, naśladującym gotycki druk pismem ręcznym, którym uzupełniano brakujące teksty.

     W dotychczasowych opracowaniach wypowiadano się też często na temat liczby zachowanych do dziś egzemplarzy. Od XVIII wieku począwszy, powtarzano historię jakoby syn Radziwiłła Czarnego, Mikołaj Sierotka, po przejściu na katolicyzm wykupywał wydane przez ojca protestanckie książki, w tym również egzemplarze Biblii brzeskiej, i kazał je spalić na rynku w Wilnie. Fakt ten miał spowodować, że Biblia ta należy do rzadkości, przy czym podawano różne liczby zachowanych egzemplarzy: od 20 do 40. Dziś, w świetle nowszych badań (m.in. H. Merczynga, M. Kosmana, T. Kempy) okazuje się, że była to raczej legenda, stworzona i rozpowszechniana przez jezuitów. W rzeczywistości zaś w porównaniu z innymi staropolskimi wydaniami Biblii edycja brzeska może poszczycić się rekordową wręcz – jak na tak cenny starodruk – liczbą około stu egzemplarzy, rozproszonych po świecie w bibliotekach publicznych w kraju i zagranicą, nie licząc zbiorów prywatnych, do których dostęp jest utrudniony. Tu warto dodać, że Biblia brzeska znajduje się też w ewangelickich bibliotekach zborowych, a niekiedy także w katolickich bibliotekach  duchownych,  m.in.  w  Bibliotece  Kapitulnej  w   Gnieźnie   i    w Bibliotece klasztornej w Lubiniu Wielkopolskim.                                 .
     Wśród zachowanych dziś oryginałów Biblii brzeskiej są też egzemplarze, mające nieraz swoją bardzo ciekawą historię. I tak np. w Bibliotheque Nationale w Paryżu, pośród setek cennych, różnojęzycznych przekładów Biblii, gromadzonych przez wieki w dziale zbiorów specjalnych (starodruki), znajduje się jedyny egzemplarz Biblii brzeskiej, ale z bardzo interesującą dedykacją. Treść tej dedykacji stanowi – niewątpliwie – ważny przyczynek do zasygnalizowanych w artykule Jean Moreau Rejbera związków przywódców litewskich kalwinistów z ważnym ośrodkiem kalwińskiej ortodoksji we Francji – z księstwem Sedanu. Chodzi tu głównie o naukowe i polityczne kontakty Janusza i Krzysztofa Radziwiłłów z udzielnym władcą tego księstwa – młodym księciem Frederikiem de Bouillon. Otóż ta, nieznana u nas dotąd dedykacja, zamieszczona na odwrocie karty ochronnej paryskiego egzemplarza Biblii brzeskie, wypisana po łacinie ręką księcia Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640) w tłumaczeniu na język polski brzmi:

     Te święte Księgi Starego i Nowego Testamentu, dzieło przez moich Przodków z wielką pilnością i troską starymi polskimi czcionkami prasowane, przekazuję przez sławnego męża, Pana Jakuba Rousella, Najjaśniejszemu Księciu Fryderykowi Maurycemu de Bouillon (Frédéric Maurice de la Tour de Auvergne, duc de Bouillon – obj. I.K) dla Biblioteki Sedańskiej.

     Pod dedykacją widnieje zamaszysty podpis, w którym inicjał imienia zlewa się z pierwszą literą nazwiska i jest słabo czytelny. Z dostępnej nam literatury wiadomo, że Jakub Russelius, rektor kalwińskiej Akademii w Sedanie i zaufany księcia de Bouillon, zjawił się na Litwie w 1623 roku z jakąś tajną misją dyplomatyczną, pozostawał w dłuższych kontaktach z Januszem i Krzysztofem Radziwiłłami i w 1624 roku przez Gdańsk powrócił do Francji. Wtedy to – zapewne – zabrał z sobą ofiarowany przez Krzysztofa Radziwiłła egzemplarz Biblii brzeskiej. Dodajmy, iż chodzi tu o Radziwiłła, który finansowo wspierał wydanie Biblii gdańskiej i dedykował ją królowi Władysławowi IV.                                                .
     Biblia brzeska budzi nadal poważne zainteresowanie i to nie tylko teologów i naukowców, ale również bibliofilów. I w związku z tym od czasu do czasu pojawiają się informacje o nieznanych jeszcze egzemplarzach. Podam tu dwa przykłady:                         .
     W 1982 roku w Paryżu w znanym paryskim antykwariacie wystawiono na sprzedaż dobrze zachowany egzemplarz Biblii brzeskiej. Biblię nabyła Amerykanka polskiego pochodzenia i wywiozła ją na drugą półkulę. Za egzemplarz, którego druk kosztował Radziwiłła 10 złotych dukatów (cały nakład, liczący ok. 300 egzemplarzy kosztował w 1563 roku 3 tysiące dukatów), szczęśliwa nabywczyni zapłaciła 40 tysięcy dolarów. Egzemplarz ten pochodził ze zbiorów rodziny Radziwiłłów, zamieszkałej w Madrycie, zaś nową właścicielką okazała się Barbara Piasecka-Johnson. Szczęśliwym trafem w kilka lat później można było tę Biblię obejrzeć w Polsce. Znalazła się, bowiem w Zamku Królewskim w Warszawie wśród eksponatów zorganizowanej tu w 1990 r. wystawy zbiorów pani Piaseckiej-Johnson.                                          .
      W końcu 2001 roku w Domu Aukcyjnym państwa Osełków w Warszawie („Lamus”) pojawił się dobrze zachowany – jak wynika z opisu w Katalogu XII Aukcji książek i grafik – egzemplarz Biblii brzeskiej, co uznano za dużej wagi wydarzenie antykwaryczne. Z wywiadu przeprowadzonego przez „Rzeczpospolitą” (z 31 stycznia 2002 roku) ze znanym bibliofilem, Markiem Potockim, dowiedziałam się, że egzemplarz ten sprzedano za 130 tysięcy zł. Oto aktualna cena tej wspaniałej, ciągle poszukiwanej staropolskiej Biblii.

BIBLIA BRZESKA W RUDZIE ŚLĄSKIEJ

     Egzemplarz Biblii brzeskiej, który jest w posiadaniu Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rudzie Śląskiej, trafił do Biblioteki 14 września 1977 roku dzięki pośrednictwu Towarzystwa Przyjaciół Miasta Ruda Śląska, a w zasadzie dzięki uczynności i rozległym kontaktom ówczesnego prezesa tegoż towarzystwa, pana Jana Stefana Dworaka.

Poprzednim właścicielem Biblii był bibliofil z Chorzowa pan A.Zajdel, który swój bogaty księgozbiór kompletował już przed II wojną światową, będąc w tym czasie mieszkańcem Lwowa. 

     Wielce prawdopodobne jest, iż poprzednim właścicielem był Jan Nargielewicz, a przedtem Towarzystwo Szkoły Ludowej we Lwowie. Lub odwrotnie. Świadczą o tym pieczęcie. Pierwsza pieczęć owalna z napisem na obrzeżu “Jan Nargielewicz” występuje w parze z małą pieczęcią okrągłą z dookolnym napisem “ZAMIE/NIONO”. Kolejna duża okrągła pieczęć mieści w sobie następujące napisy “STL. Towarzystwo Szkoły Ludowej Lwowskiego Związku Okręgoweg". Oprócz wymienionych pieczęci występuje jeszcze jedna mniejsza, owalna z centralnym napisem “Wtórot”.

     Starodruk został przeoprawiony w skórę, prawdopodobnie przez jakiegoś lwowskiego introligatora. Generalnie stan kodeksu nie jest zły. Widać, że co najmniej dwóch introligatorów próbowało naprawiać zniszczone karty. Jeden z nich miał pojęcie o swojej robocie, ale drugi niestety był zwykłym amatorem. Być może jeden z kolejnych właścicieli na własną rękę “pomagał” książce. Stan książki zaświadcza prędzej o pierwszej ewentualności, ponieważ blok książki został przez nieuważnego introligatora tak obcięty, że przycięto nawet fragment tekstu.

     Omawiany egzemplarz jest niekompletny. Zaczyna się od karty 135 (paginowane są kartki, a nie jak przyjęło się współcześnie strony), czyli od Księgi Sędziów. Brakuje, zatem w niej pierwszych pięciu ksiąg Mojżeszowych. Nie ma w niej również całego Nowego Testamentu. Ostatnia strona - rewers karty nr 579 - kończy się napisem “Dokończenie Ksiąg Które Zową Apokryfa”.

    Niekompletność tejże Biblii Radziwiłłowskiej może wynikać z różnych przyczyn. Być może jest to egzemplarz, który został wydrukowany przed 1563 rokiem - stąd jego niekompletność (praktyka taka miała miejsce w ówczesnych czasach; drukowano najpierw fragmenty dzieł już opracowanych, puszczając je w obieg jako odrębne książki, a dopiero później zszywano kompletny wydruk, tworząc książkę docelową). Być może jest to egzemplarz, który we fragmencie ocalał z pożogi urządzonej przez księcia Radziwiła. Być może jest to egzemplarz, który później został rozdzielony i stworzono z niego, np. celem intratnej sprzedaży, kilka ksiąg.Być może. Egzemplarz Biblii brzeskiej, który jest w posiadaniu Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rudzie Śląskiej pisany jest pięknym pismem gotyckim, niejednokrotnie ozdobiony bardzo ciekawymi inicjałami. Zaczernienie druku bardzo dobre. Jakość kart wykonanych z papieru czerpanego w przeważającej większości w niezłym stanie. Niektóre kary tylko częściowo (podklejone), a większość z oznakami styczności z wilgocią lub nawet z wodą. Brak osmoleń. Omawiany egzemplarz składa się z następujących ksiąg (według numeracji kart):

135 (awers) Księgi Sędziów,
148 (rewers) Księgi Ruthy,
150 (rewers) Pierwsze Księgi Samuelowe
169 (awers) Wthore Księgi Samuelowe,
184 (awers) Pierwsze Księgi Krolewskie,
202 (awers) Wthore Księgi Krolewskie,
218 (rewers) Pierwsze Księgi Kroniki,
235 (awers) Wthore Księgi Kroniki,
254 (rewers) Księgi Ezdraszowe,
260 (rewers) Księgi Nehemiaszowe,
269 (awers) Księgi Esther,
273 (rewers) Księgi Jobowe,
289 (rewers) Księgi Psalmów Albo Pieśni,
332 (rewers) Księgi Przypowieści Salomonowych,
347 (awers) Księgi Eklaziases,
350 (rewers) Najzacniejsza Pieśń Salomonowa,
353 (rewers) Proroctwo Ezajaszowe,
382 (awers) Proroctwo Jeremiaszowe,
414 (awers) Lament Jeremiasza Proroka,
417 (awers) Proroctwo Ezachiela Proroka,
446 (awers) Proroctwo Daniela Proroka,
455 (awers) Proroctwo Ozeasza Proroka,
459 (rewers) Proroctwo Joela Proroka,
461 (awers) Proroctwo Amosa Proroka,
464 (rewers) Proroctwo Abdiasza Proroka,
465 (rewers) Proroctwo Jonasza Proroka,
466 (rewers) Proroctwo Micheasza Proroka,
469 (rewers) Proroctwo Nahuma Proroka,
470 (awers) Proroctwo Habakuka Proroka,
472 (awers) Proroctwo Sofaniasza Proroka,
473 (awers) Proroctwo Aggeusza Proroka,
474 (awers) Proroctwo Zachariasza Proroka,
478 (rewers) Proroctwo Malachiasza Proroka,
481 (rewers) Trzecie Księgi Ezdraszowe,
489 (rewers) Czwarte Księgi Ezdraszowe,
502 (rewers) Księgi Tobiaszowe,
507 (rewers) Księgi Judyth,
515 (awers) Mądrość Salomonowa,
522 (rewers) Księgi Mądrości Jezusa Syna Strachowego
Ktorego Pospolicie Nazywa Się Ekklesiastykus,
544 (awers) Ostatek Historyey Hester,
545 (rewers) Księgi Proroka Barucha,
550 (awers) Pieśń Trzech Świętych Młodzieńców
Która Jest W Trzecim Kapitulum Danielowym,
551 (awers) Historya O Zuzannie
Która Jest Początkiem Proroctwa Danielowego,
551 (awers) Historya Bałwanie Który Zwano Bel
Po Zamordowaniu Smoka W Proroctwie Danielowym,
552 (awers) - 579 (awers) Pierwsze Księgi Machabeuyskie

Ważniejsze tłumaczenia Biblii

(a) zawiera apokryfy, lecz nie koniecznie we wszystkich wydaniach
(b) wydania nie podano
(UBS) The Greek New Testament wydany przez United Bible Societies

Tłumaczenia Biblii na język polski do początku XX wieku

A. Tokarczyk, Ewangelicy polscy, Interpress, Warszawa 1988
T. Derlatka, Czy Kaszubi podążą śladem Łużyczan? (w:) Sprawy łużyckie w ich słowiańskich kontekstach, Warszawa 1996
H. Barycz, Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, Wyd. "Śląsk", Katowice 1979 (wyd. 2

 J. Bock, Nauka domowa, DTSK, Wrocław 1980 (Posłowie B.Górskiej).

 Z. Zielonka, Śląsk, ogniwo tradycji, Wyd. "Śląsk", Katowice 1981,
K.R. Mazurski, Ewangelicy w życiu umysłowym i duchowym Polski, "Zeszyty Historyczne" nr 4, Syców 1995

A. Kempfi, O Miłoszowym tłumaczeniu Psałterza i sprawie nowoczesnego polskiego języka sakralnego, "Szkice i Dialog" 1982, nr 4, 13, 8-13

WWW.eliasz.pl Artykuł Daniela K. Skwarka

WWW.jednota.pl/artykuły/biblia_brzeska10_03html artykuł Ireny Kwileckiej

D. Kuźmina, Katechizmy w Rzeczypospolitej XVI i początku XVII wieku, SBP ,Warszawa 2002

opracowała Joanna Kucewicz